 | |
ЦУУТАЙ ГАВЬЯА НЬ БҮДГЭРСЭН ЦУСАН ГАВЬЯАНЫ ОДОНТ...
Миний суманд олон сайхан ахмадууд байсан. Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Ардын хувьсгалын партизан ч хэд бий. Бусад сумын адил түүх цадигтаа тэргүүнд нь залж хүндэлдэг сэн. "Дайны жилийн цэрэг явлаа..." гэж сайхан дуу байдаг даа. Миний суманд эх орны дайны үеийн цэрэг эрс олон байсан. Ванчин Бажаа, Бадарч баажаа , муухай Түдэв, Батаа гуай гээд...сураг мэдэхээс. Эд бол дайны үеийн цэрэг буюу эх орноо хамгаалах үйлсэд амиа өгөхөд бэлэн явсан эрс. Түүн дотроос нэг л хүнийг онцлон тодруулах гэсэн юм. Энэ хүн бол Буянхишигийн Сахьяа. Миний нутгийхан Бааран бааваа л гэдэг байсан байх. Сумаас баруун тийш нутагладаг байсныг нь бүдэг бадаг мэдэх...Миний хамаатан хүн. Хааяа аав ээж минь золгуулдаг байсан. Тоймтойгоос нь товч дурдвал иймэрхүү. Цусан гавьяаны улаан тугийн одонтой дайчин явсан хүн дээ.. Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонг хөгшчүүл ингэж нэрлэдэг байлаа... Сургуульд орсон байх үед эвлэл пионерийн ажлаар ялалтын баярын үеэр байлдаж явсан тухай нь яриулдаг байлаа. Тэр үед сурах бичигт "Аюуш" туужийг аль нэг ангийн сурах бичгээс уншдаг байсан үе л дээ. Сахьяа бааран гэж ийм нэг сайхан хүн эгэл жирийн амьдарсаар чимээгүйхэн одсон юм. Энэ хүнийг цэргийн албанаас халагдахад нь шийтгэн олгосон нэг улаан үнэмлэх байдаг. Тэр үнэмлэхэнд: Буянхишиг овогтой Сахьяа бие болвоос БНМАУ-ын ардын хувьсгалт цэргийн албанаа нас бие тэнхцэж 40 дүгээр онд татагдан ирээд ардын хувьсгалт цэргийн сахилга журмыг хатуужилтайгаар хадгалан сахиж байлдааны ба улс төрийн хүмүүжилтэй болж үндэсний бичиг үсэгт суралцан эндэгдэлгүй үнэн шударгаар уг албыг хааж 5 жилийн хугацааг дуусгаж бэлтгэл болон халагдсан бөгөөд цэргийн эрдмийн нэгдүгээрт онцоор мэргэжсэн цэрэг болох тул энэхүү үнэмлэх бичгийг шийтгэн олгож хадгалуулав. Орон нутгийн олон байгууллагуудаас угтан хүлээн авч олон нийт аж ахуйн зэрэг зохих тэнхцэх албан ажилд нь шинэ хүчин болгон татан оруулах..." хэмээжээ. Нөгөөтэйгүүр энэхүү цэргээс халагдсан тухай үнэмлэхийн арын нүүрэнд монгол бичгээр таталган бичсэн цохолт байгаа юм. Энэхүү цохолт бичгийг сийрүүлвээс: "Энэхүү нөхөр ану ирээд хугацаа дуусгасан үнэмлэхээ хулгайд алдсан мөн бөгөөд үүнийг нь манай сумангийн захирагч ану баталсан тул үүнд жинхэнэ үнэмлэхийг олговой.” гэсэн утгатай ажээ. Тийм болохоор Завхан аймгийн цэргийн хэлтсээс энэхүү үнэмлэхийг дахин олгож байжээ. Үнэмлэхэн дээр гурван хүн гарын үсэг зурж, тамга даржээ. Энэ гурван хүний дундах нь тэрхүү цохолтыг хийсэн нь гарын үсгийн тэгээс тодорхой байгаа юм. Миний сонсож мэдсэнээр тэр хүний бидэнтэй уулзаад ярьж байснаар Сахьяа гэдэг дайчин БНМАУ-ын баатар Лувсанцэрэнгийн Аюушийн Хөнгөн пулемётын наводчик байсан гэсэн. Энэ үнэхээр байлдааны үед жинхэнэ галын шугаман дээр үхэх сэхэхээ үздэг обьект байсан шиг байгаа юм.
Шудрагаар хэлвэл Аюушаас ч өмнө баатар болох ёстой гэсэн үг л дээ. Нэг сонин нь Жанчхүүгийн даваанд байгаа эрэлхэгээр нас барсан цэргүүдийн чулуун дээр сийлсэн нэрэн дотор Б.Сахьяа гээд бичээтэй байдаг гэсэн. Ийм нэг баатарлаг дайчин элсэн манхан элбэг шаргал говьдоо эгэл энгийнээр цусан гавьяаны улаан тугийн одонгоо зүрхэн дээрээ зүүсээр зүв зүгээр юу ч болоогүй чимээгүй аж төрсөөр одсон. Нэн харамсалтай. Миний сумын түмэн олон энэ хүнийг "баатар" л гэж сэтгэл сэтгэлээрээ шагнасан. Буянхишигийн Сахьяа гэдэг энэ нэр амьдаараа мөнхөрсөн тодоос тод жишээ энэ буюу...
Сахьяа гуай хүү Баавгайдаа дайнд оролцож хэрхэн байлдсан, тэр үед чухам ямар тулалдаан болсон тухайгаа нэгд нэгэнгүй ярьж өгсөн байдаг. Энэ дурсамжийг Баавгайн хүү Сахьяа гуайн ач Бямба-Очир надад тэмдэглэн сийрүүлж өгснийг тэр хэвээр нь энд орууллаа.
"1945 оны чөлөөлөх дайнд Mонгол ардын хувьсгалт цэрэг ах дүү өвөрмонголыг чөлөөлөх Жанчхүүгийн давааны гурван өдрийн ширүүн тулаан болсон гэдэг. Энэхүү тулааны түүх андуурагдан бичигдсэнээс Лувсанцэрэнгийн Аюуш монгол улсын баатар цолоор нэхэн шагнасан байдаг байна. Монголчууд тэр бүр мэддэггүй нууцлаг түүхийн эзэн чимээгүйхэн байсаар хорвоогоос халин одсон өвөөгий минь суу алдар мартагдан үгүй болсон юм. Монголын төр засаг Буянхишигийн Сахьяагийн тухай судлан үзвэл тун зохилтой юм. Алдарт мэргэн буудагч хөнгөн пулемётын наводчик ахмад дайчин Буянхишигийн Сахьяа нь монгол улсын баатар цол аваагүй нэр нь тодроогүй амьддаа чулуун хөшөөн дээр нэрээ сийлүүлсэн эгэлхэн нэгэн дайчин эрийн түүх он цаг өнгөрөх бүр мартагдан үгүй болсон юм. Буянхишигийн Сахьяа нь амьд сэрүүндээ өөрийн хүү Баавгайд дайны түүхийг нэг бүрчлэн ярьж өвлүүлэн үлдээсэн байдаг. Тэрээр хурандаа Нянтайсүрэнгийн 7-р дивизэд салааны захирагч Дүүдээгийн удирдлаганд тулаанд оролцсон байдаг. Ямар ч дурангүй буугаар 300 метрийн зайнаас шүдэнзний хайрцаг онодог тийм мэргэн бууддаг байсан гэдэг. Монгол Зөвлөлтийн хамтарсан цэргүүд дайсныг нэхсээр яваад Жанчхүүгийн давааны ард дайсны хүчтэй тулгарч ихээхэн хохирол амссан байна. Мөн тагнуулууд дайсныг илрүүлж чадаагүйгээс дайсны уутан галд орж урагш давших боломжгүй болсон гэдэг. Дайсны хорлон сүйдлэх ажиллагаа явагдаж цахилгааны утсыг тасалснаас арагшаа холбоо тасарсан юм. Салааны захирагч Дүүдээ нөхөр холбоочин Жанчивт эвдэрлийг олон засах тушаал өгсөн байна. Мөн монгол ардын хувьсгалт цэрэг дайсныг галаар хавчин тулалдах тактик хэрэглэжээ. Энэхүү тактик нь тун амжилттай болсон гэдэг. Ингээд цэргээ 3 хуваан зүүн жигүүрийг Б.Сахьяа хөнгөн пулемёттой түүний туслахаар Л.Аюуш сумыг тогтоон барьж өгөх түрүүлэн давшиж салаагаа авж гарах баруун жигүүрийг Б.Шалмаа хүнд пулемёттой хуягттай хамт агаараас ирэх хүчийг хориглон тулалдаж, салаагаа авч гарах, дунд хэсгээр хурандаа Нянтайсүрэн болон салааны захирагч Дүүдээн хамт тулаанд орсон байдаг байна. Ийнхүү дайсантай үхэх сэхэхээ үзэн тулалдах явцад холбоочин Жанчив тасарсан утсыг олж үхлүүт шархадсан ч хоёр үзүүрийг амандаа зуун эрэлхэгээр амь эрсэдсэн гэдэг. Б.Сахьяа, Л.Аюуш нар маш хурдан байрлалаа солин урагш давшиж дайсны галын цэгүүдийг устгаж байх явцад гэнэт нэгэн нохой хурдтай давхиж байхыг Б.Сахьяа тун сайн ажиглан харснаар 750метрийн зайнаас бараг л хүний нүдэнд өртөхгүй нохойг буудан унагасан гэдэг. Гэтэл тэрхүү нохой нь дайсны мэдээ хүргэгч монгол цэргүүдийн байрлалыг схемээр заан харуулсан нууц бичиг байсан гэдэг. Ийнхүү дайсны мэдээг замаас нь таслаж маш том гавьяаг ангидаа байгуулсан байна. Мөн тулааны явцад Л.Аюуш сураггүй алга болсон гэдэг. Сум барьж өгж байгаад сум дуусангуут сумаа хийгээрэй гэж хэлэх гэтэл Аюуш байгаагүй гэдэг. Яг энэ үеэр салааны захирагч Дүүдээ анги нэгтгэлүүдээ шалган эргэж, ангидаа нийл хэмээн хэлэхээр ирсэн байна. Гэвч Аюуш сураггүй болсон учраас түүнийг олох даалгаварыг Б.Сахьяад өгчээ. Ийнхүү цааш ганцаараа 10 сумтай винтов 2 гранаттай дайсны галын цэгүүдийг устгаж эхэлсэн байна. Гурван галын цэгийг амжилттай устгаад урагш мөлхөн явтал буу тас хийн гэдсээр нь халуу оргин хүү татах шиг л болсон гэдэг. Ухас хийгээд л ганц өнхрөөд үхсэн япон цэргийн окоп руу ороод сэхээ аван ийш тийш ажиглан харвал нэлээд цаана мэргэн буудагч бололтой цэрэг бууныхаа замгийг арагш татаж байсан гэдэг. Үхсэн цэргийн бууг аван нам бууджээ. Дахин цааш мөлхөн явж байхдаа дахин мөрөндөө буудуулан шархадсан аж. Гэвч ажралгүй цааш давшсаар ганцаараа дайсны зургаан галын цэгийг устгасан гэдэг. Яг энэ мөчид Зөвлөлт Монголын хамтарсан цэрэг урагшлан давшиж орсноор 3 дахь өдрийн үд гэхэд аугаа их ялалтын мэдээг дэлхийд тунхаглан дайсны сүүлчийн голомтыг устган японы эзэн хаан бууж өгөх гэрээнд гарын үсэг зурсан байна. Мөн Аюушийн шарилыг олоход анхны байрлалаасаа зуу хүрэхгүй метрт олдсон гэдэг. Б.Сахьяа нь түүнийг урагшлан давшсан хэмээн урагш давшсаар байсан гэдэг. Хожим нь би биш миний хийсэн үйлдлүүд Аюушийнх болоход үнэхээр сонин санагдаж байж билээ хэмээн мушилзан инээж суусан гэдэг. Тэрээр гавьяа шагналын төлөө бус зөвхөн эх орон ард түмэн дайчин нөхдийнхөө мөр зэрэгцэн тулалдсан амь үрэгдэн үүрд нойрссон анд нөхдийнхөө нэг нь байсанд бахархам санагдмаар. Жанбэй хотод сүндэрлэн боссон гэрэлт хөшөөнд Б.Сахьяа гэдэг нэр 3-т бичээстэй байдаг байна. Монголын эрэлхэг зургаа гэгддэг Лувсанцэрэнгийн Аюуш, Магсарын Жанчив, Буянхишигийн Сахьяа, Манлайн Жүгдэр, Пэлжээгийн Нямаа, Гомбосүрэнгийн Дашдондог нар юм.
Ийм л үнэний дэнс болсон нэгэн сайхан ахмад дайчин тэнгэрийн мөнхөд шингээд 24 жил өнгөрч байна. Эхээс мэндлээд 100 жил болжээ. Халх голын ширүүн тулалдаанд амь биеэ хайрлалгүй тулалдаад амь үрэгдэгдсэдийн хананд нэрээ сийлүүлээд 50 жил болжээ. Тэр халх голын болон чөлөөлөх дайны тэгш ойгоор нөхдөө дурсдаг байсан. Аймаг оронд хааяадаа явж хурал хуйд ганц нэг оролцсон байх. Хүүхдүүд хөөрхий, сайхан яриа хөөрөөгий нь байлдаантай кино үзэж байгаа юм шиг амтархан сонсоод нар салхинд гандсан түүний хүзүүнд улаан бүч зүүснээр баярлаж талархсан сэтгэлээ илтгэхээс цаашгүй. Он цаг улиран өнгөрсөөр л байсан. Сахьяа гуайд хэд хэдэн үнэмлэх бий. Түүний хамгийн эрхэм нь нүүрэн дээрээ төрийн сүлдний зурагтай "Бүгд найрамдах монгол ард улс Одон медалийн дэвтэр” гэсэн улаан үнэмлэх бий. Энэ үнэмлэхийг нээгээд үзвэл Одон медалийн танилцуулгатай. Шагнагдсан тухай тэмдэглэл гэсэн хүснэгтэд: Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон 876. 1945 оны 9-р сарын 26. Зарлигийн дугаар 79” гэж дурайтал бичсэн бичээс байдаг. Буянхишигийн Сахьяа гэж энэ сайхан буурал хорвоод мэндлээд 100 жил болжээ. Энэ сайхан хүн Монгол улсын баатар байсан бол өнөөдөр ой дурсгал гээд бөөн л юм болж байх байлаа даа. Ядаж л төрсөн нутагт нь шавар баримал ч гэлээ байх байсан. Тухайн цагтаа тойрсон "төөрсөн” шагналыг нь 100 насных нь ойгоор Халхын голын ялалтын баяраар "нэхэн” шагнаваас нутаг ус нь, үр хүүхэд нь, ач зээ нь баярлах сан. Хөрөнгө чинээ шаардахгүй энэхүү гавьяат энэрэнгүй үйлсэд тэгтлээ зардал мөнгө орохгүй ч, сайн сайхан сэтгэлийн халуун дулаан илч эрчим хаа сайгүй л түгнэ дээ. Сахьяа гуайн үнэмлэхэн дунд хуудас нь шарласан ганцхан нүүр хөндлөн улаан /кант/ зураастай нэг үнэмлэх байдаг. Тэр үнэмлэхийн дотор талд юу гэсэн бичээс байдаг гээч...
БОҮ-ний № 575
Буянхишиг овогтой Сахьяа нь хот, суурин газрын
нийтийн үйлчилгээний /таксинаас бусад/
тээврээр үнэ төлбөргүй зорчино.
Дайнд оролцогсодын Монголын хороо.
1990 оны 11 сарын 5-ний өдөр
Говь-Алтай аймгийн ахмадын хороо...
гэжээ. Энэ үнэмлэхийг "шийтгэн” олгоход Сахьяа гуай 70 гарчихсан хониныхоо бэлчээрт л алхаж явсан даа. Харамсалтай нь энэ үнэмлэх түүнд нэг удаа ч үйлчилгээ хангаагүй гээд бодохоор сэтгэл эмзэглэхээс өөр яах ч билээ. Амь насаараа дэнчин тавьж, улс эх орныхоо төлөө амь хайргүй тэмцэж явсныхаа хариуд төрөөс эдлүүлсэн тусгай тодотголтой ганц үнэмлэх нь энэ шүү дээ гэж бодохоор мөн ч өрөвдмөөр. 1945 оноос насан өөд болтлоо аймгийн төв цөөхөн орсон түүнд насных нь эцэст тохуурхаж байгаа юм шиг ийм нэг үнэмлэх бичиж суугаа нь мөн ч эмгэнэлтэй байгаа биз. Тэр хорвоод ирж дуугаа хадааж, эр өсөж, эсгий сунахын ялдар хорин нэгэн насандаа цэрэгт мордож эх орноо хамгаалсан шиг хамгаалж, албаа дуусгаад хагас зуун жил хонь малаа адуулсаар хорвоог орхихдоо мөр зэрэгцэн тулалдаж явсан дайчин нөхдөө л нүдэндээ нулимстай дурсаж байснаас "надад баатар өг, бай шагнал олго” гэж нэг ч удаа өргөдөл ном захидал занаа илгээж явсангүй. Үе үе амьд үлдсэн дайчин нөхөд нь хэрхэн мэргэн буудаж баатарлаг тэмцсэнийг бахархан дурссан л байдаг сан. Буянхишигийн Сахьяа гэж хүн чанарын бодит дүр, эгэл энгүүний туйл болсон ийм сайхан хүнийг дурсан дурсан суух хүмүүс өдрөөс өдөрт цөөрсөөр. Нэхэн дурсахаас нэхэн шагнах хүртэл цаг хугацаа хөвөрсөөр. Элс манхант нутагтай эгэл жирийн сэтгүүлч миний бие үүнийг бичиж түмнээ өргөх үүрэгтэйгээ хатуу ухамсарлан хичээнгүйллээ.
2019.08.05 Хөххот
